Dünyanýn ilk Standartlar ve Tüketiciyi Koruma Kanunlarý
II. Bâyezid döneminde dünyanýn ilk Standartlar Kanunu, ilk Belediye Kanunlarý, ilk Tüketiciyi Koruma Kanunlarý ve ilk Gýda Nizâmnameleri hazýrlandýðý söylenmektedir. Bu kanunlardan bazý örnek maddeler zikrederek anlatabilir misiniz?

Prof Dr. Ahmed Akgündüz beyden alýntýdýr


Evet doðrudur. II. Bâyezid devrine ait en mühim kanunlardan birisi þüphesiz ki, Bursa, Ýstanbul ve Edirne Ýhtisâb Kanunnâmeleridir. Bu kanunnâme, dünyanýn en mükemmel ve en geniþ belediye kanunu olmakla kalmamakta, ayný zamanda dünyada ilk tüketici haklarýný koruyan kanun, ilk gýda maddeleri nizâmnâmesi, ilk standartlar kanunu, ilk çevre nizâmnâmesi ve kýsaca asrýna göre çok hârika bir hukuk kodudur. Bu kanun, hem Osmanlý örf âdetlerini ve hem de Ýslâm hukukunu çok iyi bilen Mevlânâ Yaraluca Muhyiddin tarafýndan hazýrlanmýþtýr. Hazýrlanýþ tarihi 1502 ila 1507 tarihleri arasýndadýr.

Biz, her biri 100 küsur maddeyi bulan bu üç kanunnameden sadece bazý maddelerini, tüketici haklarý açýsýndan arz ediyoruz (Maddenin baþýndaki rakamlar Kanun maddelerine ve harflerden B, Bursa, E Edirne ve Ý Ýstanbul Kanununa iþaret etmektedir):

Ý-45. Ve mahkeme kararýyla yiyecek ve içecek ve giyecek ve hubûbât ki; çarþýda ve pazarda vardýr, gözedilüb her meslek sahibi teftiþ oluna. Eðer terâzûda ve kilede ve arþunda eksük bulunursa, muhtesib (belediye baþkaný haklarýndan gele.

Ý-21. Etmekçiler, standart olarak alýnan ekmeði narh üzere pâk iþleyeler, eksik ve çið olmaya. Etmek içinde kara bulunursa ve çið olursa, tabanýna let uralar; eksük olursa tahta külâh uralar veyahud para cezasý alalar. Ve her etmekçinin elinde iki aylýk, en az bir aylýk un buluna. Tâ ki, aniden bazara un gelmeyüb Müslümanlara darlýk göstermeyeler. Eðer muhâlefet edecek olurlarsa, cezalandýrýla.

Ý-4. Eyle olýcak ekmek gâyet eyü ve arý olmak gerekdir.

E-7. Aþcýlar biþürdükleri aþý pâk biþüreler ve çanaklarýn pâk su ile yuyalar ve tezgâhlarýnda kâfir olmaya. Ve iç yaðiyle nesne biþürmeyeler. Ve bir akçelik eti her ne narh üzerine alurlar ise beþ pare olur. Bir akçelik aþ alanýn aþýna bir pâre koyalar. Ýki pulluk dahi etmek vereler. Bir akçelikden artuk alsalar ya eksük alsalar, bu hisâb üzerine vereler. Cemî Edirne'nin aþcýlarý ittifakiyle teftiþ olundý.

Ý-38. Ve kile ve arþun ve dirhem gözlenile; eksüði bulunanýn hakkýndan geleler.

Ý-5. Un kapanýnda olan kapan taþlarýný, mahkeme kararýyla muhtesib (belediye baþkaný dâim görüb gözede. Tâ ki, hile ve telbîs olub un alan ve satan kimesnelere zarar ve ziyân olmaya.

B-74. Ve hamallar na lsuz at istihdâm etmeyüb ve dað yükünün iki yükünden ziyâde götürmeye.

E-58. Ve ayaðý yaramaz bârgiri iþletmeyeler. Ve at ve katýr ve eþek ayaðýný gözedeler ve semerin göreler. Ve aðýr yük urmayalar; zira dilsüz canavardýr. Her kangýsýnda eksük bulunursa, sâhibine tamam etdüre. Eslemeyeni gereði gibi hakkýndan gele. Ve hammâllar aðýr yük urmayalar, ma kul üzerine ola[1].

Ý-40. Ve sirke ve yoðurda su koymayalar. Su katýlmýþ olub bulunursa, teþhir edeler veyahud tahta külâh uralar, gezdireler.

Ý-29. Kuyumcular, sâde iþi dirhemine bir akçe; minekârî iþde dirhemine iki akçe ve altun sâde ise miskâline üç akçe; müþebbek iþde miskâline beþ akçe ve gümüþ düðmeler iriyi ve hurdayý gâyet eyü hâlis iþleyeler, bakýr koyub iþlemeyeler. Ýþleyenin muhtesib (belediye baþkaný gereði gibi haklarýndan gele.

Ý-33. Ve boyacýlarý dahi gözedeler, kalb boyamayalar; boyarlarsa gereði gibi hakkýndan geleler.

Ý-42. Ve iplikçilerin ipliði tire ipliðine berâber ola. Ve astar ki, þehirde iþlene, sekiz arþun ola, eksük olmaya. Olursa hakkýndan geleler.

Ý-46. Hammâmcýlar, hâmmâmlarý gözedeler, yunmuþ ola, ýssý ve sovuk su ile ârâste ve dellâkleri cest ve çâlâk ola. Usturasý keskin ola. Þöyle ki, usturasý altýnda kimesne zahmet çekmeye ve nâzýr olan fotalarý pâk duta; Müslümana verdüði fotayý kâfire vermeye.

Ý-66. Ve dahi hekîmlere ve attârlara ve cerrâhlara, muhtesib (belediye baþkanýin hükmi vardýr; görse ve gözetse gerekdir.

Ý-24. Bakkallar ve attârlar ve bezzâzlar ve takyeciler, onun on bire satalar, ziyâdeye satmayalar. Ziyâdeye satarlarsa, muhtesib (belediye baþkaný dutub te'dîb ede. Ammâ bu bâbda ve gayride mahkeme kararý bile ola.

E-194. Berber gözlene; kâfir baþýn týraþ etdükleri ustura ile Müslüman baþýn týraþ etmeyeler. Kâfir yüzin sildikleri fota ile Müslüman yüzin silmeyeler. Usturalarý keskün ola.

E-195. Tabibler dahi gözlene; bîmârhâne (hastahane) tabiblerine göstereler, imtihân edeler, kabul etmedikleri kimesneleri men` edeler. Cerrâhlar dahi gözlene; san`atlarýnda kâmil olalar.

E-196. Deðirmenciler gözlene; deðirmende tavuk beslemeyeler ki, halkýn ununa ve buðdayýna zarar etmeye. Ve âdetlerinden artuk almayalar ve iri öðütmeyeler ve kesmüklü buðdayý deðiþtirmeyeler ve illâ muhkem ve müntehî hakkýndan geleler.

E-198. Ve câmilerde dilenci tâifesin yürütmeyeler.

Ý-70. Ve her san atý aydan aya kadý ile teftiþ ede ve dahi göre ve gözede. Her kangýsý kim ta yin olunan narhdan eksük sata, muhtesib (belediye baþkaný hakkýndan gelüb teþhîr ede.

Ý-73. Fil-cümle bu zikr olunanlardan gayrý her ne kim Allâh ü Te âlâ yaratmýþdýr, hepsini de muhtesib (belediye baþkaný görüb gözetse gerekdir, hükmi vardýr.
Þöyle bileler, her kim muhâlefet ve inâd ederse, itâba ve ikâba müstahak olur [2]

[1] Hayvan haklarýnýn 20. yüzyýlýn baþýnda savunulmaya baþlandýðý düþünülürse, bu maddenin çok ileri bir hukuk anlayýþýnýn mahsulü olduðu daha iyi anlaþýlýr.

[2] Akgündüz, Osmanlý Kanunnâmeleri, c. II, sh. 188-230, 286-304, 387-402.