Boðazlar Meselesi
Ýstanbul Boðazý, Marmara Denizi ve Çanakkale Boðazýndan yabancý gemilerin geçiþiyle ilgili olarak milletlerarasý diplomaside, çeþitli zamanlarda ele alýnan anlaþmazlýk.
Osmanlý Devleti Karadeniz'e, Marmara Denizine ve boðazlara hakim olduðu sýrada, boðazlarla ilgili bir mesele olmamýþtýr. Ancak Rusya, 18. yüzyýlda Karadeniz'in kuzey kýyýlarýna hakim olunca, Osmanlý Devleti, 1774'te imzalanan Küçük Kaynarca Antlaþmasý'yla, Rus ticaret gemilerine, Boðazlardan serbest geçiþ hakký tanýdý. 1798 ve 1805 Osmanlý-Rus Ýttifak antlaþmalarýyla, Karadeniz, bütün yabancý devletlerin savaþ gemilerine kapatýldý. Rus savaþ gemilerine Boðazlardan serbest geçiþ hakký tanýndý ve yabancý savaþ gemilerinin Karadeniz'e zorla girmek istemeleri durumunda da Osmanlý-Rus donanmalarýnýn birlikte karþý koymalarý hükme baðlandý. Fakat bu antlaþma kýsa bir müddet sonra, 1807 Osmanlý-Rus Savaþý ile yürürlükten kalktý.

Osmanlý Devleti, 5 Ocak 1809'da Ýngiltere ile imzaladýðý Kala-i Sultaniye (Çanakkale) Antlaþmasý ile Boðazlarý yabancý savaþ gemilerine kapalý tutmayý taahhüt etti. 1829 Edirne Antlaþmasý'yla Rusya, Boðazlardan ticaret gemilerini geçirme hakkýný yeniden elde etti. Ayrýca Osmanlý Devleti, Boðazlarý, sulh içinde bulunduðu bütün devletlerin ticaret gemilerine açtý. Sultan Ýkinci Mahmud Han, 1833'te Mýsýr meselesinde aldýðý yardým karþýlýðýnda Hünkâr Ýskelesi Antlaþmasý'ný imzalayarak, Boðazlarý Rusya lehine yabancý savaþ gemilerine kapatmayý kabul etti. Bu antlaþma, büyük Avrupa devletlerinin, Boðazlarýn, sulh döneminde, Osmanlý olmayan bütün savaþ gemilerine kapalý tutulmasý kuralýný benimsediði, 15 Temmuz 1841 Londra Boðazlar sözleþmesi ile iptal edildi. Buna raðmen Osmanlý Devletinin müttefiki olan Ýngiltere ve Fransa, Kýrým Savaþý sýrasýnda Rusya'ya saldýrmak üzere donanmalarýný Boðazlardan geçirdiler. Londra Boðazlar Sözleþmesi, bütün savaþ gemilerinin Boðazlardan Serbest geçiþine izin veren 24 Temmuz 1923 tarihli Lozan Boðazlar Sözleþmesine kadar yürürlükte kaldý. Birinci Dünya Savaþý sonunda, 30 ekim 1918'de imzalanan Mondros Mütarekesi'nden sonra Boðazlarýn hakimiyeti, fiilen Osmanlý Devletinin elinden çýkýp, tamamen Ýtilaf Devletlerinin eline geçti.

Lozan Antlaþmasý'yla birlikte ayný anda imzalanan, Lozan Boðazlar Sözleþmesinin sonunda, Boðazlar, askerden arýndýrýldý. Savaþ gemilerinin geçiþi, herhangi bir izne baðlý olmadan tamamen serbest býrakýldý. Sulh döneminde, yabancý ticaret gemilerine geçiþ serbestliði tanýndý. Bir savaþ döneminde Türkiye'nin tarafsýz olmasý halinde de, sulh dönemindeki kaideler geçerli sayýldý. Türkiye'nin taraf olduðu bir savaþ halinde, tarafsýz gemilerin düþmana yardým etmemek kaydýyla Boðazlardan serbestçe geçmesi hükme baðlandý.

Türkiye; Lozan Boðazlar Sözleþmesinin, Türkiye'nin hükümranlýk haklarýný kýsýtlayan hükümler taþýmasý sebebiyle, Boðazlar rejiminin statüsünde ilk defa 1933 Londra Silahsýzlanma Konferansýnda dile getirilen bir deðiþiklik talebinde bulundu. Ýtalya dýþýnda Lozan Boðazlar sözleþmesini imzalayan devletlerin katýldýðý Montreux Konferansý sonunda, Boðazlarý tahkim etme konusunda Türkiye'ye tam yetki veren ve Karadeniz'de kýyýsý bulunmayan devletlerin savaþ gemilerinin geçiþini kýsýtlayan Montreux Sözleþmesi 20 Temmuz 1936'da imzalandý.

Boðazlar Meselesi, 1945'te Yalta ve Potsdam konferanslarýnda müttefik devletler arasýnda tekrar ele alýndý. Ancak kesin ve net bir anlaþmaya varýlamadý. Ýkinci Dünya Savaþýndan sonra yeniden milletlerarasý gündeme gelen Boðazlar meselesi, devletler arasýnda tartýþýldý. Sovyetler Birliði, savaþtan sonra siyasi dengelerin deðiþtiðini, bu sebeple Boðazlar rejiminde de yeni þartlara uygun bazý deðiþiklikler yapýlmasý gerektiðini savundu. Ýkinci Dünya Savaþý sýrasýnda Türkiye'nin, Montreux Sözleþmesine uymadýðýný ileri sürerek, kendi emniyetinin saðlanmasý için Boðazlarýn, Karadeniz'de kýyýsý olmayan devletlerin savaþ gemilerine kapatýlmasýný, Karadeniz'de kýyýsý olan devletlerin savaþ gemilerine ise her zaman açýk tutulmasýný talep etti. Ayrýca Boðazlardan geçiþ rejiminin, yalnýzca Türkiye ile Karadeniz'de kýyýsý olan devletler arasýnda düzenlenmesi gerektiðini savundu. Diðer taraftan Sovyetler Birliði, düþmanca maksatlarla kullanýlmasýný engellemek için, Boðazlarýn Türkiye ile Sovyetler Birliði tarafýndan ortak olarak savunulmasýný istedi. Bu isteklerini, 7 Aðustos 1946 ve 24 Eylül 1946 tarihli iki notayla Türk hükümetine bildirdi. ABD ve Ýngiltere, Boðazlar rejimi hakkýnda yeni bir düzenleme yapýlmasýna karþý olmadýklarý için, Sovyetler Birliði'nin teklifini kabul ediyorlardý. Fakat diðer batýlý ülkeler, Boðazlar rejiminin Montreaux Sözleþmesinin esaslarý dahilinde, milletlerarasý bir toplantýda görüþülmesi gerektiðini savundular. Türkiye ile Sovyetler Birliði arasýnda ikili görüþmeler yapýlmasýný kabul etmediler. Türkiye Cumhuriyeti hükümeti, Sovyetler Birliði'nin notalarýna karþý 22 Aðustos 1946 ve 18 Ekim 1946 tarihlerinde verdiði notalarla, Boðazlar rejiminde yapýlacak bir deðiþikliði ilke olarak kabul ediyor, ama bunun ikili görüþmeler yoluyla deðil de milletlerarasý bir toplantýda ele alýnmasý gerektiðini bildiriyordu. Bu notalarda ayrýca, Boðazlar konusunda ortak savunma talebinin kesinlikle kabul edilemeyeceði açýklandý.

Bu sýrada meydana gelen bazý önemli siyasî ve askerî geliþmeler, Boðazlar rejiminin yeniden deðiþtirilmesi konusunda milletlerarasý konferans toplanmasý teþebbüsünü neticesiz býraktý. Dolayýsýyla Boðazlar rejiminde bir deðiþiklik olmadý. Böylece Montreux Sözleþmesinin hükümleri, günümüze kadar deðiþtirilmeden yürürlükte kaldý.